Skalny zapis historii rejonu Jaślisk (Beskid Niski)
DOI:
https://doi.org/10.24917/20845456.13.16Słowa kluczowe:
piaskowce; kamieniołomy; kamieniarstwo; Beskid Niski;Abstrakt
W historii rejonu Jaślisk istotny rozdział stanowi kamieniarstwo. Rozwijało się ono intensywnie już w wiekach XVI-XVII. Podstawą jego rozwoju były miejscowe piaskowce przybyszowskie. Wydobywano je przez kilka wieków na górze Kamień, ponieważ miały korzystne cechy techniczne i były łatwe do obróbki. Z nich zbudowano m.in. mury miejskie Jaślisk, kościół parafialny, wiele kamiennych kaplic i przydrożnych krzyży, piwnice na składowanie wina. Wsie Lipowiec i Czeremcha były też słynnymi w Beskidach ośrodkami kamieniarki artystycznej, zwłaszcza rzeźby ludowej. Do dziś zachowały się nieużytkowane już kamieniołomy, część obiektów dawnej zabudowy Jaślisk oraz obiekty małej architektury sakralnej. Zapisem początków działalności rolniczej w tym rejonie są drobnoziarniste osady rzeczne w terasach Jasiołki i Bełczy. Przetrwałe do dziś obiekty skalne są cennym walorem turystycznym rejonu i wymagają zwiększonej ochrony.
Bibliografia
Adamczyk, B., Gerlach, T. (1983). Charakterystyka warunków przyrodniczych Beskidu Niskiego, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 23, 49–68.
Balon, J., German K., Kozak J., Malara H., Widacki W., Ziaja W. (1995). Regiony fizycznogeograficzne. W: J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie. Kraków: Wydawnictwo UJ, 117–130.
Bata, A. (2014). Jaśliska. Dzieje miasteczka i okolic. Krosno: Krośnieńska Oficyna Wydawnicza.
Bator, J. (2005). Wojna Galicyjska. Działania armii austriacko-węgierskiej na froncie północnym (galicyjskim) w latach 1914–1915. Kraków: Wydawnictwo Egis Libron.
Bąk, B., Bliźniak, A., Kopcowisk,i R., Kozłowska, O., Kwecko, P., Szeląg, A., Tomassi-Morawiec, H. (2007). Objaśnienia do mapy geośrodowiskowej Polski 1:50 000 Arkusz Jaśliska (1056). Warszawa: Państwowy Instytut Geologiczny.
Bocheński, A. (1998). Drewniana architektura Jaślisk. W: S. Stempin (red), Rocznik Rymanowa Zdroju, III, 93–105.
Bostel, F. (1890). Przyczynek do dziejów Jaślisk. W: Przewodnik Naukowy i Literacki, XV IH, Lwów, 801–829.
Bromowicz, J. (1982). Ocena geologiczno-surowcowa i perspektywy dokumentowania złóż piaskowców przybyszowskich i piaskowców z Mszanki. W: Atlas geologiczno-surowcowy województwa krośnieńskiego, Cz. 7. Kraków: Arch. Inst. Geol. i Sur. Miner. AGH.
Cieszkowski, K., Ślęczka, A., Zuchiewicz, W. (1990). Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Jaśliska. Warszawa: Państ. Inst. Geol.
Czajkowski, J. (1992). Dzieje osadnictwa historycznego i jego odzwierciedlenie w grupach etnicznych. W: Łemkowie w historii i kulturze Karpat. Cz. I. Sanok: Muzeum Budownictwa Ludowego, 27–166.
Fasnacht, A. (1962). Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650. Wrocław: Zakład Narod. im. Ossolińskich.
Gajewski, B. (1996). Jaśliska 1366–1996. Zarys monograficzny. Jaśliska–Krosno: Wyd. Muzeum Okręgowe.
Ginalski, J., Muzyczuk, A. (2001). State research of prehistoric and early medieval settlement on the northern approach of the Dukla Pass. PAU. Prace Komisji Prehistorii karpat, II, 191–203.
Gonera, M., 2007. Stanowiska fliszu w Jaśliskim Parku Krajobrazowym (Karpaty Polskie) – propozycja do programu edukacji i ochrony, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 63(1), 33–60.
Hess, M., Niedźwiedź, T., Obrębska-Starkel B. (1977). Stosunki termiczne Beskidu Niskiego (metoda charakterystyki reżimu termicznego gór), Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 123, 1–101.
Jankowski, L., Kopciowski, R., Ryłko, W. (2004). Geological map of the Outer Carpathians: Borderlands of Poland, Ukraine and Slovakia, 1:200 000. Warszawa: Państw. Inst. Geol.
Klimek, K., Łanczont, M., Nogaj-Chachaj, J. (2003). Aluwiacja małych dolin w obrębie przykarpackiej wysoczyzny lessowej jako wskaźnik zmian użytkowania ziemi w ostatnim 1000-leciu. W: J. Waga, K. Kocel (red.), Człowiek w środowisku przyrodniczym – zapis działalności. Sosnowiec: Oddział Katowicki Polskiego Towarzystwa Geograficznego, 84–89.
Kołodziejczyk, P., Czarnowidz, M., Ochał-Czarnowicz, A. (2016). Ślady Wielkiej Wojny w Karpatach. Badania i dokumentacja elementów umocnień w rejonie Jaślisk i Moszczańca w latach 2015–2016, Wiadomości Konserwatorskie, 46, 110–118.
Kozakiewicz, L. (1966). Jaśliska, zarys dziejów miasta prywatnego, Wierchy, 35, 180–188.
Kukulak, J. (2004). Zapis skutków osadnictwa i gospodarki rolnej w osadach rzeki górskiej (na przykładzie aluwiów dorzecza górnego Sanu w Bieszczadach Wysokich). Kraków: Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Prace Monogr. 381.
Lach, J. (1975). Ewolucja i typologia krajobrazu Beskidu Niskiego z uwzględnieniem gospodarczej działalności człowieka. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej.
Maciejowski, W. (2001). Zmiany użytkowania ziemi i ich wpływ na funkcjonowanie środowiska przyrodniczego w zlewni górnej Wilszni (Beskid Niski) w okresie 1920–2000, Problemy Ekologii Krajobrazu, X, 698–718.
Maryański, A. (1963). Współczesne migracje ludności w południowej części polsko-radzieckiego i ich wpływ na rozmieszczenie sił wytwórczych tego obszaru. Kraków: Wyd. Naukowe WSP.
Niedźwiedź, T., Obrębska-Starklowa, B. (1991). Klimat. W: I. Dynowska, M. Maciejewski (red.), Dorzecze Górnej Wisły, 1. Warszawa–Kraków: Wyd. Naukowe PWN, 68–84.
Nowak A., 2012. Zmiany granicy rolno-leśnej w pasmach magurskich Beskidu Niskiego od lat 1978–1980 do lat 2003–2004, Prace Geograficzne, 128, 109–122.
Nyczanka, M. (1987). Zmiany w zaludnieniu Beskidu Niskiego i Bieszczadów w latach 1944–1947, Magury ’87, 70–82.
Peszat, C. (red.). (1976). Piaskowce karpackie, ich znaczenie surowcowe i perspektywy wykorzystania. Zesz. Nauk. AGH Geologia, 2(2).
Peszat, C., Bromowicz, J., Buczek-Półka, M. (1985). Perspektywy dokumentowania złóż i racjonalnego wykorzystania piaskowców województwa krośnieńskiego, Kwart. Geologia AGH, 11(4).
Prochaska, A. (1889). Jaśliska miasteczko i klucz biskupów przemyskich. W: Przewodnik Naukowy i Literacki, R. 17, Lwów.
Pszonka, J., Wendorff, M., Kusaj, E. (2010). Piaskowce cergowskie jako najważniejszy surowiec skalny województwa podkarpackiego, Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, 439, 261–268.
Pudło, K. (1992). Dzieje Łemków po drugiej wojnie światowej (Zarys problematyki). W: J. Czajkowski (red.), Łemkowie w historii i kulturze Karpat. Sanok: Muzeum Budownictwa Ludowego, 351–381.
Reinfuss, R. (1989). Ludowa rzeźba kamienna w Polsce. Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Soja, M. (2001). Zmiany zaludnienia Łemkowszczyzny w latach 1869–1998. W: B. Kortus (red.), Człowiek i przestrzeń. Kraków: Wyd. IGiGP UJ, 79–88.
Stachowiak, A. (2001a). Kamieniarstwo ludowe w rejonie Jaślisk, Magury, 26, 116–121.
Stachowiak, A. (2001b). Łemkowskie krzyże kamienne w dolinach Bielczy i górnej Jasiołki, Płaj, 23, 113–120.
Starkel, L. (1972). Karpaty Zewnętrzne. W: M. Klimaszewski (red.), Geomorfologia Polski, T. 1, PWN, 52–115.
Starkel, L. (1988). Działalność człowieka jako przyczyna zmian procesów denudacji i sedymentacji w holocenie, Przegl. Geogr. 60(3), 252–265.
Ślączka, A. (1971). Geologia jednostki dukielskiej, Prace Instytutu Geologicznego, 63, 1–77.
Ślączka, A., Bober, L., Chowaniec, J. (1991). Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Jaśliska. Warszawa: Państ. Inst. Geol.
Welc, E. (2010). Piaskowiec przybyszowski w łemkowskiej kamieniarce ludowej. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, 439, 453–458,
Welc, E. (2012). Kamień nad Jaśliskami. W: T. Słomka (red.), Katalog obiektów geoturystycznych w obrębie pomników i rezerwatów przyrody nieożywionej. Ministerstwo Środowiska, NFOŚiGW, AGH w Krakowie, 430–433.
Żychowski, J. (1996). Ocena porównawcza reprezentatywności posterunków opadowych w Beskidzie Niskim, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, 184. Prace Geograficzne XVI, 83–101.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Złożenie artykułu do druku oznacza wyrażenie zgody na bezpłatne (tj. bez honorariów autorskich) przeniesienie autorskich praw majątkowych na Wydawcę i zezwolenie na wydanie pracy w postaci drukowanej w dowolnej liczbie egzemplarzy oraz zamieszczenie jej w postaci otwartego dostępu na stronie internetowej czasopisma, w bibliotekach cyfrowych oraz innych cyfrowych platformach wydawniczych, z którymi Wydawca zawarł lub zawrze stosowne porozumienie o udostępnianiu. W przypadku artykułów wieloautorskich przyjmuje się, że autor zgłaszający pracę („correspondingauthor”) ma pełnomocnictwo do reprezentowania pozostałych współautorów w tym zakresie. Autorzy są proszeni o podpisanie stosownego oświadczenia w tej sprawie.
